Sadržaj

Odisej

Uvod

Odisej (grč. Ὀδυσσεύς, Odysseús; lat. Ulysses) je jedan od najsloženijih i najuticajnijih junaka grčke mitologije, poznat pre svega kao kralj Itake, muž Penelope i protagonista Homerove Odiseje (8. vek p.n.e.)1. Njegov lik, istovremeno ratnik, moreplovac, govornik i lukavi strateg, spaja arhaične ideale herojske časti (timē) i post-herojske vrednosti razuma, domišljatosti i istrajnosti (mētis)2. Kao takav, Odisej je postao paradigmatska figura u grčkom i zapadnom imaginarijumu — junak povratka, iskušenja i samospoznaje.

Već u Ilijadi, gde se pojavljuje kao savetnik i posrednik među Ahejcima, Homer ga oblikuje kao prototip razboritog junaka, čija snaga ne leži u telesnoj nadmoći nego u sposobnosti govora i promišljanja (Hom. Il. IX, 307–313)3. U Odiseji, njegovo desetogodišnje lutanje domovinom nakon Trojanskog rata postaje alegorija ljudske potrage za identitetom, domom i smirenjem duše4. U helenističkom i rimskom dobu, autori poput Apolonija sa Rodosa, Apolodora i Vergilija dodatno razvijaju i reinterpretiraju njegovu priču, dajući mu status kulturnog prauzora putnika i preživljavača.5

Moderna filologija i antropologija vide u Odiseju složenu simboličku figuru prelaza između mitskog i racionalnog sveta — junaka čiji um prevazilazi granice bogova i ljudi, ali koji se uvek vraća „kući“, u prostor smrtnog i ljudskog6. Literarni teoretičari poput M. I. Finlija i Dženi Straus Klej čitaju Odiseju kao mit o pamćenju, pripovedanju i kontinuitetu zajednice7, dok pojedini psihoanalitički i filozofski autori u Odiseju vide prauzor modernog subjekta, koji putem samosavladavanja prelazi iz mita u istoriju.8

Odisejev lik ostao je izvor inspiracije tokom čitave zapadne tradicije: od Sofoklovih i Euripidovih reinterpretacija, preko Danteovog Pakla (XXVI), gde se pojavljuje kao tragični simbol ljudske znatiželje, do Džojsovog Uliksa (1922), koji ga pretvara u paradigmu modernog čoveka9. U savremenoj kulturi, Odisej ostaje figura večnog povratka — arhetip putnika koji traga za smislom u svetu promenljivih vrednosti i identiteta.10

Etimologija

Ime Odisej (grč. Ὀδυσσεύς, Odysseús; varijanta Olysseus u nekim eolsko-jonskim tradicijama) predstavlja jedno od najdiskutovanijih etimoloških pitanja u grčkoj filologiji. Još u Homerovo vreme značenje imena bilo je predmet interpretacija i pesničke refleksije. U Odiseji (XIX, 406–409), sam junak objašnjava svoje ime u dijalogu sa majkom Antiklejom: njegovo ime, kaže, potiče od glagola odyssomai (ὀδύσσομαι), „gneviti se“, „mrzeti“, ili „biti gnevan“, jer ga je, prema proročanstvu, „gnevno dočekao“ (odýssato) njegov deda Autolik kada mu ga je dao. Time Homer uspostavlja etimološku vezu između imena i tematskog motiva stradanja, otpora i iskušenja koje prate Odisejev život.11

Klasični leksikografi (Eustatije, Hesihije) i kasniji mitografi ponavljaju ovu vezu sa korenom odýssomai, često naglašavajući moralnu dimenziju: Odisej je „onaj koji izaziva gnev“ ili „onaj koji pati zbog gneva“12. U tom smislu, njegovo ime nosi dvostruko značenje — istovremeno označava i njegovu sposobnost da trpi tuđu mržnju i da sam izaziva neprijateljstvo, što odražava njegovu ambivalentnu prirodu između junaka i varalice.

Savremena lingvistika zadržava oprez prema ovakvim unutrašnjim (narativnim) etimologijama. Pierre Chantraine smatra da je koren od- u imenu Odisej verovatno predgrčkog porekla i da veza sa glagolom odyssomai može biti sekundarna, nastala pesničkom reinterpretacijom13. Sličan stav zauzima i Robert Biks, koji u svom Etymological Dictionary of Greek navodi da je ime verovatno neindoevropsko, što ga svrstava u sloj predhelenističkih ličnih imena koja su kasnije dobila „etimološku legendu“ u okviru Homerovog epa.14

U simboličkom smislu, moderni autori uglavnom ističu da i sama etimologijska dvosmislenost imena odražava dvosmislenost junakovog karaktera: Odisej je istovremeno onaj koji trpi i onaj koji izaziva, onaj koji luta i koji pronalazi put, junak koji spaja páthos (patnju) i mētis (lukavstvo).15

Glavne karakteristike

Genealogija i porodično stablo

Mitologija

  1. Homer, Odyssey, ed. and trans. A.T. Murray, Harvard University Press, 1919.[↩]
  2. Detienne, M. & Vernant, J.-P. (1978). Cunning Intelligence in Greek Culture and Society. Chicago: University of Chicago Press.[↩]
  3. Homer, Iliad, ed. and trans. A.T. Murray, Harvard University Press, 1924.[↩]
  4. Clay, J. S. (1983). The Wrath of Athena: Gods and Men in the Odyssey. Princeton: Princeton University Press.[↩]
  5. Apollodorus, Bibliotheca, II.7–VIII; Apollonius Rhodius, Argonautica; Vergil, Aeneid VI, 98–155.[↩]
  6. Burkert, W. (1985). Greek Religion: Archaic and Classical. Cambridge, MA: Harvard University Press; Vernant, J.-P. (1991). Myth and Society in Ancient Greece. New York: Zone Books; Nagy, G. (1990). Pindar’s Homer: The Lyric Possession of an Epic Past. Baltimore: Johns Hopkins University Press.[↩]
  7. Finley, M. I. (1978). The World of Odysseus. New York: Viking Press; Clay, J. S. (1983). The Wrath of Athena.[↩]
  8. Segal, C. (1999). Sing, Muse: The Classical Greek Experience of the Heroic. Lanham: Rowman & Littlefield; Adorno, T. W. & Horkheimer, M. (1944). Dialectic of Enlightenment. Amsterdam: Querido.[↩]
  9. Dante Alighieri, Inferno, Canto XXVI; Joyce, J. (1922). Ulysses. Paris: Shakespeare and Company.[↩]
  10. Calvino, I. (1983). Lezioni americane. Milano: Garzanti; Steiner, G. (2004). The Poetry of Thought. New York: New Directions.[↩]
  11. Homer, Odyssey, XIX, 406–409.[↩]
  12. Eustathius, Commentarii ad Homeri Odysseam, XIX, 406; Hesychius, Lexicon, s.v. Ὀδυσσεύς.[↩]
  13. Chantraine, P. (1968). Dictionnaire étymologique de la langue grecque: Histoire des mots. Paris: Klincksieck.[↩]
  14. Beekes, R. (2010). Etymological Dictionary of Greek. Leiden: Brill.[↩]
  15. Burkert, W. (1985). Greek Religion: Archaic and Classical. Cambridge, MA: Harvard University Press; Vernant, J.-P. (1991). Myth and Society in Ancient Greece. New York: Zone Books.[↩]