1. O autoru, kratak istorijski pregled
Luis Kerol (pravim imenom Čarls Latvidž Dodžson, 1832–1898) bio je engleski matematičar, logičar, fotograf i pisac. Radio je na Oksfordu kao predavač matematike, a književno se istakao pod pseudonimom Luis Kerol. Njegova fascinacija logikom, igrama reči i paradoksima obeležila je njegovu prozu.
Roman Alice’s Adventures in Wonderland (Alisa u zemlji čuda) nastao je 1865. godine, inspirisan pričom koju je Dodžson ispričao tokom veslanja po Temzi 1862. godine Alisi Lidel, ćerki dekana njegovog koledža. Knjiga je odmah stekla popularnost i dobila nastavak – Through the Looking-Glass, and What Alice Found There (1871).
Važnost Kerola ogleda se u tome što je uspeo da spoji viktorijansku dečju književnost sa duboko simboličkim i filozofskim slojevima. Njegovo delo je istovremeno bajka, logički eksperiment i alegorija koja se bavi širom temom ljudskog iskustva, što omogućava i mitološka čitanja.
2. Mitološka analiza
2.1. Koreni
Pad Alise kroz zečiju rupu simbolizuje arhetipski prelazak kroz prag — trenutak transformacije, prelaska iz sveta svesti (Beli Zec u odelu se pojavljuje u sred bela dana, time narušavajući strukturu i logiku sveta u kome Alisa živi) u nesvesno. U Jungovoj psihologiji, ovakav splet događaja prati obrazac putovanja junaka, koji dalje vodi kroz haotičan i iracionalan prostor ka integraciji psihe. Zečija rupa, kao ulaz u fantastičan svet, tumači se kao putovanje kroz kolektivno nesvesno — sferu u kojoj se gubi granica između logike i instinkta.
Alisa, kao arhetipsko dete, oličava nevinost u procesu inicijacije: ona traga za smislom u svetu (naizgled) bez pravila i time simbolizuje proces individuacije — kroz usklađivanje svesnih i nesvesnih aspekata ličnosti. Sa druge strane, društvo izgrađeno kroz viktorijanske vrednosti i strogo određena pravila ponašanja dolazi u susret sa svetom u kome važe neki drugi zakoni i snovita atmosfera, iza čijih kulisa se odvijaju kompleksni procesi.
Alisin pad kroz zečiju rupu može se tumačiti kao moderna varijacija drevnih mitova o silasku u podzemlje (katabaza). Kao što Persefona biva odvedena u Had, a Orfej silazi da vrati Euridiku, tako i Alisa prelazi granicu između poznatog i nepoznatog sveta. Ovaj motiv prisutan je i u nordijskoj (Yggdrasil i putevi ka podzemnim svetovima) i keltskoj tradiciji (Otherworld kao paralelna dimenzija).
Kerol je, svesno ili nesvesno, koristio univerzalne obrasce: liminalnost (stanje prelaza), inicijaciju (putovanje kroz iskušenja) i suočavanje sa haosom.
2.2. Struktura
Strukturalisti poput Vladimira Propa i naratolozi poput Džozefa Kembela izdvajali su ponavljajuće motive u bajkama i mitovima. Kada se njihova shema primeni na Alisu, dobijamo sledeću dinamiku (interpretativno):
Poziv na avanturu – Alisa ugleda Belog Zeca i biva pozvana u nepoznat svet.
Prelazak praga / početak inicijacije – pad u zečiju rupu; ulazak u zemlju čuda označava početak transformacije i sticanje novih iskustava.
Iskušenja i susreti sa čudesnim bićima / razvoj inicijacije – Gusenica, Češirski Mačak, Luda Čajanka; kroz ove susrete Alisa testira svoj razum, snalažljivost i emocionalnu zrelost.
Konfrontacija sa vlašću / kulminacija inicijacije – Kraljica Srca kao tiranski vladar; Alisa primenjuje naučeno, pokazuje samopouzdanje i unutrašnju snagu.
Povratak – buđenje u stvarnom svetu, put je priveden kraju; završetak inicijacije i unutrašnja transformacija, pri čemu junakinja sada poseduje novo iskustvo i zrelost.
2.3. Elementi
Promena oblika i veličine – U Alice’s Adventures in Wonderland, Kerol koristi motiv česte transformacije, odnosno promene veličine Alisinog tela (od veoma male do veoma velike, i obratno). Ovaj motiv odražava arhetipske teme metamorfoze koje nalazimo u mitovima i klasičnoj književnosti — kao što su Ovidijeve Metamorfoze. Koncept tela koje se menja simbolizuje unutrašnje psihičke promene — ako se oslonimo na jungovski misaoni okvir (npr. „infantilni motiv“ u Čovek i njegovi simboli). Jung piše da snovi o beskonačnom rastu ili smanjenju tela predstavljaju procese nesvesnog koji se bore sa osećanjem moći i nemoći. Ove promene veličine imaju svoju psihološku funkciju – da Alisa oseti sopstvene granice i potencijal, da istražuje i eksperimentiše sa sopstvenim identitetom, da se upusti u proces sagledavanja sveta, spolja i iznutra – sve to pokreće misaonu igru u kojoj telo preuzima ulogu i simboliku identiteta.
Triksteri – Češirski Mačak se često interpretira kao lik trikstera u analizama mitologije i književnosti. On ima sposobnost da se pojavi i nestane po volji, da menja svoj pojavni oblik (ponekad je prisutan samo u vidu osmeha, zatim se pojavljuje ceo lik, zatim opet samo osmeh). To je tipično za trikster figure koje ruše granice između vidljivog i nevidljivog, između reda i haosa. Gusenica takođe funkcioniše kao vodič/trikster, čija pojava služi i kao mistična najava – ona je vesnik promene. Ona Alisi postavlja pitanje: “Ko si ti?”, produbljujući time introspekciju i identitetsku krizu. U mitologijama, triksteri često postavljaju i naglašavaju paradokse, preispituju ustaljene norme, sačinjavaju središnji deo haosa koji otvara put za novo razumevanje.
Apsurd i haos – Apsurd i haos koji vladaju u Zemlji Čuda reflektuju stanje pre uspostavljenog reda – prekosmički poredak svoje vrste, stanje u kojem mitološka imaginacija još nije strukturirana. Kerolovo delo koristi paradoks, besmisao (nonsens), neuobičajene logičke skokove — te scene funkcionišu slično snovima, kao registar nesvesnog koji je razbijen u fragmente i refleksije. Ovaj apsurd omogućava čitaocu da vidi presek simbola, jezika i društvenih normi koji u realnom životu deluju samorazumljivo, ali su u Zemlji Čuda razotkriveni kao arbitrarni.
Magija jezika – Jezičke igre i neologizmi kod Kerola (što je posebno istaknuto u liku Hampti Damptija, koji kaže da reči znače ono što on želi da znače) pokazuju da je jezik živa stvar. Jezik ne služi samo za opisivanje stvari, već predstavlja alat za oblikovanje stvarnosti. Ovakva performativna uloga jezika se vidi u lingvističkoj teoriji i u psihoanalizi (na primer Lakanova ideja da subjekt ulazi u simbolički poredak kroz jezik). Lejn u svom tekstu ističe da Luis Kerol koristi igre reči, besmisao i logičke igre da prikaže kako simbolički red funkcioniše — i koliko je često nesiguran. (Lane, “Lewis Carroll and Psychoanalysis: Why nothing adds up in Wonderland”). Portmanteau reči i razlaganje reči-znakova u Hampti Damptijevom govoru služe kao primer Frojdovog koncepta kondenzacije u snovima, kao i Jungovog arhetipskog sadržaja u jeziku (arhetip Trikstera, jezičke slike nesvesnog).
3. Simbolika objekata, jezika i rituala
Rituali i predmeti u Kerolovom delu — flašice, kolači, ogledala, igle, karte i igre — imaju dvojnu funkciju: u mitološkom smislu, predstavljaju magijske objekte prelaza; u psihoanalitičkom smislu, oni označavaju mehanizme sublimacije i projekcije.
Za Frojda ovakvi objekti predstavljaju zamene za potisnute želje, dok za Junga oni imaju arhetipski karakter — u vidu “ključeva” nesvesnog znanja. Lakan, pak, naglašava da su to znakovi simboličkog poretka: elementi jezika koji posreduju između subjekta i Drugog, između unutrašnje fantazije i spoljašnjeg značenja.
Hampti Dampti, koji insistira da „reč znači ono što ja želim da znači“, razotkriva apsurd ljudske potrebe za kontrolom značenja — što Kristofer Lejn vidi kao kritiku kulturnih rituala i kolektivnog jezika.
4. Filmska ostvarenja
Popularnost Alise omogućila je brojne adaptacije, ali samo pojedina umetnička dela uspešno oslikavaju njenu mitološku strukturu i univerzalne arhetipove:
1966. – BBC adaptacija (Jonathan Miller)
Psihodelična interpretacija koja naglašava liminalni i snoviti kvalitet priče. Oslanja se na atmosferu katabaze i introspektivnog putovanja, umesto na dečji humor.1972. – Britanski mjuzikl
U ovoj verziji naglašeni su elementi inicijacije i preobražaja kroz muziku i vizualne simbole, što Alisu smešta u širi kontekst bajkovite mitološke priče.1985. – TV mini-serija Alice in Wonderland
Obimna i detaljna obrada koja pokušava da verno prikaže iskušenja i transformacije junakinje, sa jasnim naglaskom na putovanje kroz paralelni svet kao oblik inicijacije.1999. – TV film (Nick Willing)
Zadržava većinu ključnih arhetipskih figura – trikstera, tiranskog vladara, vodiče i ispitivače – i time jače ističe mitski obrazac junakinjinog puta.2010. – Alice in Wonderland (Tim Burton)
Iako slobodnije interpretiran, film prepoznaje i eksplicitno koristi mitološki okvir – Alisa je prikazana kao izabrana junakinja koja mora savladati Zmaja (Jabberwocky), što odgovara arhetipskoj borbi junaka protiv čudovišta i simboličkoj inicijaciji.
Pored filmskih verzija, značajne su i scenske adaptacije: baleti i opere često naglašavaju ritualni i simbolički karakter Alisinog putovanja, koristeći muziku i pokret da prikažu prelaz iz realnog u mitski prostor.
5. Zaključak
Delo Luisa Kerola zauzima posebno mesto među klasicima svetske književnosti jer prevazilazi okvire žanra bajke za decu i postaje filozofska priča o identitetu, jeziku i smislu postojanja. „Alisa u zemlji čuda“ i njen nastavak „Kroz ogledalo“ su knjige koje u sebi spajaju logiku, fantaziju i arhetipske slike, stvarajući univerzalni mit o putovanju kroz nesvesno. Kerolov Beli Zec, koji Alisu uvodi u svet paradoksa, postao je simbol radoznalosti i unutrašnjeg poziva na spoznaju.
Nonsens koji ima transformativnu moć u okviru narativne strukture, način na koji nas upotreba jezika uvlači sve dublje u avanturu koja može da se posmatra iz različitih ravni – samo su neke od okosnica Alise u zemlji čuda. U Frojdovom ključu priča koja oslikava borbu i suočavanje sa potisnutim nagonima i anksioznostima, jedna od dimenzija na koju nas tumačenje poziva je svakako razvojni aspekat priče koju je Kerol ispričao. Jungovo tumačenje nas vuče u pravcu integracije različitih aspekata psihe, u pravcu individuacije. Lakan naglašava značaj ulaska u simbolički poredak posredstvom jezika, kao i njegovu transformativnu moć u odnosima koji se uspostavljaju izmedju subjekta i Drugog. U svakom slučaju, jedno ostaje izvesno – a to je da je ova priča krije rudnik značenja i simboličkih slojeva, čineći Alisu junakinjom u čijim avanturama uživaju i deca i odrasli, podjednako.